|
این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
بالاترین
دنباله
|
Yahoo
|
Delicious
|
Facebook
|
Twitter
|
Google
|
|
معصومه علمداری
مانی ، خنیاگر همگانی ترین سرود: عشق
عشق، واپسین رستگاری
مجموعه اشعار: میرزاآقا عسگری(مانی)
انتشارات نوید- آلمان
تابستان ۱۳۶۹، ۱۳۹(ص)
کند و کاو در جستارها و پویش های هر نسل، قبل از همه، حق طبیعی همان نسل است. این سئوال در برابر آحاد هر نسل قرار دارد که آیا شاعران و هنرمندان آن نسل، توان دگرگونی و نوآفرینی و بازآفرینی داشته اند؟ و یا اینکه فقط دنباله رو نسل پیش خود بوده اند؟ من نیز مانند بسیاری دیگر جستجوگر اثر نسل خویش بر جامعه و فرهنگ و ادبیات کشورمان بوده و هستم. بعنوان کسی که نیمی از عمر رژیم دیروز، و سالیانی از عمر رژیم امروز را تجربه کرده ام، بعنوان یک ایرانی علاقمند به ادبیات، بدنبال تأثیر نسل خویش بر ادبیات معاصر ایران بوده وهستم.
نسل قبل از من غولهایی چون فروغ فرخ زاد، سهراب سپهری و احمد شاملو را دارد. نسل من چه کرده است و چه دارد؟ در این نوشتار می خواهم به یکی از چهره های شاخص شعر نسل خود اشاره کنم. به میرزاآقا عسگری(مانی)، شاعر هم عصر و هم نسل من که مروری حتی کوتاه بر کتابهای منتشر شده اش، نشان می دهد که او شاعری است پی گیر. شاعر پرکاری که رشد مداوم و تسلط پی گیرش را می توان در اشعارش جستجو کرد و یافت و نشان داد. شاعری که پی گیر و صادقانه با زمانه ی خود برخورد کرده است.
با میرزاآقا عسگری (مانی) از طریق کتابهای جمعه شاملو آشنا شدم و از آن پس شعرهایش را خوانده ام و دنبال کرده ام. شاعری که گاهی اشعارش مرا نگران کرده است. نگران از اینکه نکند او هم در قید ایسم ها گرفتار و تمام شود.
در واقع شاید نگرانی من، نگرانی از جای پای نسل خودم در شعر امروز ایران است. اما تحول چشم گیر او، همراه با تحولات طوفانی جهان امروز، نگرانی مرا زدوده است. سفر سال پیش او به آمریکا، شعر خوانی هایش و سپس انتشار تازه ترین مجموعه ی شعرش« عشق، واپسین رستگاری »، مرا بیشتر و بیشتر به اشعار او (و از طریق خواندن مصاحبه هایش) به زوایایی از زندگی و سرگذشت او نزدیک کرده است. اینک خود را در برابر شاعری می بینیم که سکوت در برابر او و آثارش، سکوت در برابر شاعری فرهیخته از این نسل است و دریغا که تاکنون نقد و نوشته ای بر تازه ترین کتاب شعر او که دستاوردی ماندنی از نسل من است. منتشر نشده است. (یا دست کم من ندیده ام) انگیزه من در این نوشتار، نشان دادن ذهنیات خواننده ای از این نسل در برابر شاعر هم نسل خویش است.
انسانهای شعر دوست که بقولی اهل صنایع شعری نیستند، به گونه ای با شعر روبرو می شوند که با شیوه ناقدان حرفه ای تفاوت دارد. یک شعر اصیل باید در همان دیدار نخست، تأثیر خود را بر کسانی که روزگارشان با حساب و کتاب و اما و اگر و شد و نشد گره خورده است، بگذارد. اگر جز این باشد، نقد شاعر و شعر او، در همان محدوده ی نقد روشنفکران باقی خواهد ماند. یک شعر دوست غیرحرفه ای، بسادگی شعری را که با روحیه و روزگارش هم خوان باشد درک و لمس می کند، چرا که در وسط میدان معرکه ی زندگی است و دیدن و لمس کردن و حس کردن کار روزمره ی او است. یک شعر خوب باید بتواند جان چنین خوانندگانی را تسخیر کند و آنها را به تعمق وا دارد. یک شعر خوب باید بیان دردها، شادیها و آرزوهایی باشد که با سرنوشت مخاطبانش عجین شده اند. خلاصه آنکه یک شعر خوب باید چیزی مثل زندگی باشد، جاری و سیال، با همه افت و خیزهایش.
مانی را با خطابه های سرخ هفده گانه اش شناختم، خطابه هایی که برای من، روشنگر شبهای تاریکی و خاموشی های زمان جنگ در ایران بود. او با خطابه های سرخش
” جان به دستی و
به دستی عشق
پله
پله“
به ایوان بلند فراز می شود، تا هم چون سرداری، فاتح زیبایی و آزادی باشد. او در خطابه های خویش، سالهای ۵۷ و ۵۸ را به زنجیر ابدی واژه ها کشید. با مردم قیام می کند، در میان مردم عشق را می ستاید و شادی و آزادی را. با آمدن سال ۶۲، سال « دریده دهان» ، بر او همان می رود که بر دیگران رفت تا آنجا که جلای وطن می کند.
از « سرزمین تلخ» اشعار دوران زندگی مخفی شاعراست:
سال ۶۲
نه شاخه های بهاری
پائیز مرگ اندیش را فراموش می کنند
ونه من ترا
ای سال دریده دهان!
بزاق گرگی هیز بود که فرو ریخت
با سالی بد از لب گوشه ی زمان؟
از سرزمین تلخ، سال ۶۲ ص۴۶
برای کسانی که در ایران بودند، این سال و نیز سالهای دیگر، سال دریده دهان بود.
در شعر ” عشق می ماند „ می گوید:
” بانگ آمد از خصم که:
به تاریکی اندر باشید
چشم ها بر بندید
زانکه خورشید شما را کشتیم“
از سرزمین تلخ، ص ۱۵
این شعر، شعری است قابل لمس و درک برای همه ی کسانی که لحظه های این سالها را در ایران تجربه کرده اند.
کتاب « ماه در آئینه» در بحبوحه ی بمباران های هوایی ایران بدستم رسید، و شعر بلند « کتیبه ی جاری» که خود حکایتی از تاریخ خون بار وطن دارد، تنها مونس من در آن روزها و شبهای دیوانگی بود- و سپس شعر بهارانه که شعری تغزلی است و یادی از روزهای دور گذشته و کوچه باغها را برایمان تداعی می کند، و شعر نازکانه، که چون خیال نازک، ناز ترا در خود می گیرد. و سپس به شعر روایت رسیدم و لحظه ای پای کند کردم:
” چنگ در گریبان چرخ
پنجه در پنجه ی طوفان فکنده ام
آه......... چه روزگاری!
جهات ششگانه
در خلئی جادویی گم شده اند.“
ماه در آیینه، ص ۲۱
چه روزگاری؟ شاعر که در اروپاست. پس برای چه پنجه در پنجه ی طوفان افکنده است.
اگر از مشکلات روزمره غربت می گوید که، خوب، همه درگیر آنیم. و با خود می اندیشم که شاید شاعر روزی از کوره ی زمان آبدیده برون شود. اشعارسیاسی – اجتماعی شاعر حداقل از نظر من، گرهی داشت که بین من خواننده و شاعر حجابی بود و خواه ناخواه رابطه با شاعر عریان نبود.
در کتاب ” پرواز در طوفان „ ،
” فرسودگان
نعش قدیمی خویش را می آرایند
تامگر به قلمرو زندگانش حمل کنند
به آنانی که از گذشته نیاموختند،
گاهی گمان چه رقت انگیز است“
پرواز در طوفان، ص۱۰۰
شاعر گویا با خودش و یا کسانی دارد تصفیه حساب می کند. او در شعر « سیم آخر» می سراید:
” آشیان در توفان، پی
باز می نهم
وشعر را در مرکز حادثه
پرواز می دهم
باد را گو حوصله بسر آید.
دیگر چه باک؟
گو هرچه پیش بیاید!
من مست آن حرارت پنهانم
که گونه ی زمین را گلرنگ می کند!“
پرواز در طوفان، ص۹۸
مانی شاعر به خواننده ای چو من، اعلام می کند که بعد از این حجابی بین ما نخواهد بود. و آنجا که در شعر « در زلالی سپیده دمان» می گوید:
” افق در زلالی سپیده دمان می سراید
چنان که باغی
در سبزی و عطر خویش بسراید
از این گونه
باور نمی کنم که عشق بمیرد و
اهریمن به شادی در آید
باور نمی کنم، غم
در چشم آن بومی برهنه بپاید“
پرواز در طوفان، ص۹۶
در من این احساس را بیدار می کند که شاعر از کوره طوفان آبدیده برون شده است. در غربت بر کنکاش و کوشش و سرایش خود ادامه می دهد و با تحول شعرهایش به اینجا می رسد که «عشق، واپسین رستگاری است». او با تازه ترین کتابش، با مقدمه ای اگر چه فشرده، که خود می تواند عنوان کتابی باشد بحث انگیز، به دنیای کاملا تازه ای پای می گذارد.
مانی در مقدمه کتاب، از جهانی بودن ادبیات سخن می گوید، از رابطه شاعر با مردمش و با آنچه که در جهان می گذرد و تعهدی که هنرمند در این زمان دارد و می تواند و باید که تصویرگر عشق و انسانیت و عدالت باشد، چرا که زمین خانه شاعر است. و مانی در این اثر جایگاه خویش را بعنوان شاعر زمان خویشتن یافته است و از این روست که کتابش همه تصویرگر عشق است و انسانیت و آنچه که بر زمین ما می گذرد. در سرتاسر کتاب شعر خویش، ستایشگر زندگی و زیبایی است، شاعری که افت و خیزهای دو دهه ی اخیر را پشت سر گذارده است، شفاف و سیال است و شعرش مثل چشمه ای است که صدای پر نوازش آن، احساس زیبای بودن را در آدم بیدار می کند. شعر مانی شعر عشق است و مفهومی که از عشق بیان می دارد، بی آنکه بخواهم، تصویری از سن فرانسیس، نوشته کازانتراکیس را در ذهنم تداعی می کند. مرد مقدسی که همیشه یاور فقیران و پا برهنگان بود و مایه شادی آنها. در یک زمستان سخت چون توان پای پوش دادن به تمام فقرا را نداشت، شبی، برهنه پای از خانه بیرون شد و روی برفها برقص آمد و گفت اگر توان پای پوش دادن ندارم، توان یکی شدن را دارم.
” زورقی اساطیری
بر شتابنده رود زمان می خرامد و
در آن خنیاگری،
تن چاک چاک دشنه و
جان چاک چاک عشق
می خواند!
چه هوشمند و چه زیباست!
با هزار تسمه اش به مرگ نتوان بست
که از شراب خانه زمین
قدحی بر گرفته ست“
خنیاگران ص۹۳
عشق، واپسین رستگاری
آیا این خنیاگر زمان، من و تو نیستیم که بدین گونه به هستی خویش، در جایی پرت و غریب، مفهوم می دهیم؟ بدین گونه است که عشق در لابلای شعرهای مانی می رقصد، عشقی زنده و شاداب و سرشار از حرکت و گرما که مثل باران پائیزی خاکهای ذهن را می شوید و ذهن را برقص وا می دارد. شاعر رها شده از بند باورهای بایدی، عشق به انسان، عشق به فردا و عشق به انسانیت را فروتنانه بتو ارزانی می دارد.
” بسان عشق، نیرومند
بسان عشق، نیرومند
جاذبه یی هست
در دلتای زمان،
که فرامی خواند شعر مرا
تا در آمیزد با زیبایی تو.
و شادمانی تو را
تا در آمیزد با اندوه سوگواران.“
بدانجایی که یکتائی
جهان شکل می بندد
ص۸۰ ص۷۴
« اگر ترا بسرایم
ای واپسین پنجره به آخرین روشنایی!
بال کبوتران رنگ بر می دارد
از آفتاب آزاد وآزادی آفتاب.
و پرندگان
واژگانم را می نوشند»
در ابتدا کلمه بود ص ۷۵
«چون ما عشق را نیمه ی تکامل هستی نامیدیم
چون تابش ستاره دیوانگی
در آسمان شب عقل»
عاشقانه ۳ ص ۱۱۵
رها شدن از بند اسارت، پروازی بلندتر را نیازمند است. شاعر با بهره گیری از تجربه های خود و خوانده هایش رهایی را در سرشت آدمی و نیاز آدمی را به آزادی و عشق می بیند. شعر « سه روایت» گویای این واقعیت است که شاعر آنچه را که هست هر چه تلخ تر بیان می دارد و چه انتخاب بجائی: « روایت شامگاهی»
” نیمی از ماه را ربود شب.
نیمی از عشق را ربود شک.
نیمی از آدمی را ربود مرگ.
و اندوه
گلو به گلو
شد و باز آمد“
ص۲۴
و در شعر « روایت شبانگاهی» می خوانیم:
” و هر که را بدیدم شبیه دشمن خود بود!
و هیچ کس، شبیه نبود به گلی سرخ
یا به گوی دلپذیر شبنمی“
ص۲۶
و اینک روایت بامدادی، و باز در این روایت است که از عشق مدد می گیرد و فردایی را مژده می دهد که دوست داشتن و دوست داشته شدن گناهی نخواهد بود:
” نیمی از شب را
خورشید برده است
نیمی از شک را
عشق برده است
نیمی از مرگ را
زندگی در نوشته است
اینک ابریشم شعله ور آفتاب
که بر تردی اندام تو می ریزد“
ص۲۸
مقایسه روایت شامگاهی و بامدادی از تسلط رنگین کمان وار شاعر بر واژه ها نشان دارد.
در شعر « بستر سرطان» از مرگ، سرودی برای زندگی می سازد و باور قدیمی زندگی را در واژه های تلخ و شیرینش بیان می دارد و در نهایت باز طعم خوش زندگی است که با تو می ماند:
بر بستر سرطان زنی خفته است
گل تاریک مرگ
می گشاید در کاسه سرش
بر بی تابی دریا اما می تابد زورقی،
و بذر آفتاب،
افشانده می شود بر آب.
و در پایان همین شعر شاعر می گوید:
در وزشگاه سنفونی عشق، همزمان
باز می آفریند آدمی را
زنی دیگر.
شاعر در « پیشانی سپیده » خسته است، شاید از تکرار و در پی آنکه با واژه هایش کاری کند کارستان:
دیگر
نه زمزمه ای آبسا
و نه پچ پچه ای خوابسا
که واژگانی آهن شکاف می خواهم!
واژگانی با رخشائی تیغه ی نور و
با رخنه یابی براده ی الماس
چنانچون که نگاه تو
بر پولاد رنج من می درخشد
***
چکامه ای بر چیننده ی دیوارها می خواهم
چونان فرمان تندر
که بر می چیند پرده خواب زمین را
و رقص ریشه آذرخش
که می شکافد سیاهجامه ی ابر را“
ص ۳۴
این شعر، با واژه های درخشانش، بی آنکه خواسته باشم، برخی از اشعار حماسی را برایم تداعی می کند. در شعر ” بی کرانه مواج“
” خشتی از آیینه و
مرمر نرمی از آب
دروازه ای از آواز و
خوابگاهی از مهتاب
خانه عشق بدین گونه برآمد!
سنگپاره ای از نادانی و
مشتی از تاریکی
کلوخی از کینه و
کلوخی از نفرت
خانه عشق بدین گونه ویران شد!
گفتم:
چه جای نومیدی؟
امروز پایان جهان که نیست
چه جای دریغی؟
خون پرنده، پایان پرواز که نیست“
ص ۳۶
شاعر در شعر «بی کرانه مواج »افلاطون وار از یک عشق به صدها عشق و از صدهاعشق به عشقی همه جهانی دست می یازد. شعر با واژه های لطیف و روحی پرنوازش، از عشق چهره ای دیگرگونه می نمایاند.عشقی که نیرو می دهد و باید بدهد که مثل پرنده اوج بگیری و دنیا را نه تا نوک دماغت که تا کهکشان ببینی و عشق فردیت را به عشق همگانی تبدیل کنی که حتی پس از تو در نبودن تو، باز عشق مداومت خواهد داشت چرا که ” مرگ پایان آدمی نیست“.
مانی در شعر « دنیا همیشه باید زیبا باشد» چون خنیاگری است که شهر به شهر و کوچه به کوچه می رود و عشق را فریاد می زند:
پوست از مروارید برداشتم؛
نطفه ی ماه در آن می طپید
به اندرون گوی شبنمی شدم
چکیده آفتاب در آن می تابید
آب دریاها را ورق زدم
ابریشم آواز ماهیان از آن می گذشت
رخشه ای از خورشید
می لیسید نیمه ی رخسار اناری خفته را
گفتم:
جهان از همینک آغاز شد“
شعر ادامه می یابد و می خوانیم که:
” تا بر آستان تو ره یابم
دامن دریاها را می گیرم
زیرا
دنیا همیشه باید تر باشد
تا به مهمانی تو در آیم
سر می دهم دورترین نغمه را
” زیرا
دنیا همیشه باید زمزمه باشد“
مانی چاوشی است که می گوید دنیا همیشه باید زیبا باشد، دنیا همیشه باید زمزمه باشد. تصویر دنیایی که او می سراید چه زیباست. شاعر نطفه ی ماه را در آفتاب و شبنم، و آواز ماهیان را در ورق آب دریا می یابد. زندگی در همه حال پر از آفتاب و مهتاب و آب است، جهان از لحظه ها آغاز می شود و عشق از لحظه ها تولد می یابد.
***
شاعر از آنچه که بود و گذشت فاصله می گیرد و با اندوهی که ریشه که ریشه در جان دارد با انگشتان صادق ذهنش، بدرون نقبی تاریک وارد می شود و هر چه را هست بیرون می کشد و به خاک می سپارد و زنده ها را، کوله بار تجربه های خویش می کند.
” در مزرع عمر پیش می شتابم
واپس رانِ ساقه ساقه ی سالیان
پیش می شتابم و
انبوهی ساقه ی شکسته در قفایم“
ستون خمیده ی ساعات ص ۴۰
***
” تو تاریکی ای دوست، تاریک
کلافی فرو پیچیده در خویش
بی هیچ رخنه ای“.
یاد آوری ص ۴۵
***
” خدای را مرا فرایاد آر
بوقت زایش همگانی ترین سرود
زانکه می خواستم زلالترین شعله باشم من
اما، ناگهان ِ نادانی
از دانش تاریکی که در میان نهادند
بر گرفتم پیمانه ای و
تاریکتر شدم“
از شعر ” پیمانه ای از تاریکی“ ص ۵۱
و این بار کوله بارش آنقدر سنگین نیست که ذهنش تحمل هجوم آنرا نداشته باشد. آنچه که گوهر یکدانه اش بود یافته است، عشق را یافته است و عشق را می سراید و با رنگین کمان واژه هایش،عشق را، واپسین رستگاری می داند. واژهای لطیف مانی بی آنکه خواسته باشی ترا تا انتهای کتاب می برد.
” چنان برآی
که عطر عشق برآید
زانکه تا عشق
یک لبخند، یا یک بوسه بیش
راه نیست“
***
” و بی دریغ باش دلبندم
وقتی که با منی
همتای ابر که می بارد
همتای نسیم که بر همه ذرات تن می ساید“
” عشق، واپسین رستگاری“
ص۵۱
×××
” شعرت را بسرای
ترانه خوان شیفته
زیرا،
شعر رسیده را
جز سرودن
گریزی نیست“
” در کارگاه پیر زمانه“ ص ۵۹
***
” کلمات خفته را بر انگیز
التهاب زمین را می خواهم که بسرایم
که خوشایند و نرم
بسان سینه ی تو می طپد“
” دوشیزه تار زن“ ص ۶۹
***
” زمین حرکت کرد
با خوشآهنگ نعره ای
تا از پیدائی تو سخن گوید
ای واپسین ترانه ی انسان بی سرود“
***
” بسان عشق نیرومند
بسان عشق نیرومند
جاذبه ای هست
در دلتای زمان،
که فرا می خواند شعر مرا
تا در آمیزد با زیبایی تو“
” و من اندوهگینم
که چرا- چرا
در زمان- مکانی زاده شدم
که زمین
از عشق
با واژه ای یکتا سخن نمی گوید“
بدانجایی که یکتائی جهان شکل می بندد
ص۸۰
×××
باور من، اما تویی
که خواهمت یافت
در عطر غنچه ای
در خاطره ی زمانی گمشده
در طعم بوسه ای“
بر این تپه جلجتا ص۹۰
و در انتهای راه لبخندی که بر لبهایت نشسته است به تو می گوید شاعری هست که حرفی برای گفتن دارد. شاعری هست که دستهایش پر است و چه دلنشین با ذهن و قلب تو سخن می گوید.
نگاه کنید به شعر ” کلید“ و باز آن سئوال بی پاسخ هستی: ص ۱۲۸
” کلید دشت کجاست؟
شبانی پرسید
جهان چرخی زد و
در سایه صنوبر
……..
کلید عشق چه شد
……
……..
جهان چرخی زد و
در سایه بیدی مجنون کز کرد
-
نشان عقل کجاست
عارفی پرسید
جهان چرخی زد و
در سایه سوالی لرزید
-
کجاست،
آن شاهواره، بی حروف و گریزان
که پاسخ هستی است؟
شاعری پرسید
جهان چرخی زد و
در حسرت کودکی لال فرو ماند“
این شعر دوباره بمن می گوید که آدمها سرنوشت شان را خودشان می سازند، و جهان را از دید خویش می نگرند و شاعر در این شعر، وقتی چوپان سئوال می کند، جهان را چنان تفسیر می کند که گویی پیر مردی است تنبل و خواب آلوده. و در خواب، عارف در سایه ی سئوال می لرزد و چون بشاعر می رسد کودکی است لال و مبهوت جهان. باز این زندگی است که می گوید:
” و ما باری این جهان را
کلیدی ارمغان کردیم
تا دروازه ی باغ هزار پرسش را
به روی خویش بگشاید“
ص ۱۲۹
شعر ” بستر شنی“ گشایش صادقانه کلاف ابریشم رویاهای هر انسانی است که با آب گرهی جاودانه دارد و شعر ” نا بهنگامی“ شاعر بیانی زیبا از خواستی ساده را در بر دارد و صادقانه از نیاز آدم و آدمها به عشق سخن می گوید. شاعر در شعر ” سرودی از دریا“ چنین می سراید:
” جایی که عشق، نقطه پیدایش
و مرگ بستر زایش باشد
بر ذروه ی کمال نمی گنجد چیزی
جز این جهان که خود
همواره تازه
از ” شدن“ خویش است.“
خواندن اشعار مانی به ما می آموزد که پرچم سیاه نفرت و نخوت را فرو آوریم و پرچم سفید مهربانی و عشق را به اهتراز در آوریم و برای آزمایش هم که شده چندی آنرا تجربه کنیم شاید که از راه عشق به رستگاری نائل آییم. با آرزوی این که مانی های دیگری در نسل های آینده، پرچم همگانی ترین سرود عشق را هم چنان در اهتراز نگاه دارید.
بررسی کتاب – شماره ۶- تابستان ۱۳۷۰ آمریکا